Potocki Feliks (Felicjan, Szczęsny) Kazimierz h. Pilawa (zm. 1702), wojewoda sieradzki, potem krakowski, a następnie kasztelan krakowski, hetman polny, później w. koronny. Był młodszym synem Stanisława «Rewery» (zob.) z jego pierwszego małżeństwa z Zofią z Kalinowskich, bratem hetmana polnego kor. Andrzeja (zob.). Dn. 1 X 1655 (lub 1656) objął P. chorągiew po Łukaszu Hulewiczu, star. zwinogrodzkim (miał ją do śmierci). W r. 1657 brał udział pod dowództwem hetmana polnego kor. Jerzego Lubomirskiego w działaniach przeciw Siedmiogrodzianom. Uczestniczył w wyprawie cudnowskiej 1660 r. w dywizji swego ojca; dowodził jego pułkiem jazdy. Przy regimencie swego ojca miał P. wówczas (do r. 1667) chorągiew dragońską. Na przełomie sierpnia i września, wyprawiony przez ojca (2 000 jazdy?) przeciw kozackiemu płkowi kalnickiemu Iwanowi Werteleckiemu, połączył się z wysłanym jednocześnie przez J. Lubomirskiego płkiem Jerzym Sokolnickim, prowadzącym 2 000 żołnierzy. Obaj zdobyli ufortyfikowany obóz Werteleckiego i rozbili jego grupę. Dn. 14 IX pod Lubarem w czasie pierwszych starć z armią W. Szeremietiewa P. «z ochoty swojej» przybył na plac boju, z «niektórem towarzystwem ochotnem” i brał udział w walce «sam na harc wypadając i dzielnie stawając». Dn. 16 i 26 IX uczestniczył w walkach na czele pułku, 26 IX wyróżnił się męstwem. Dn. 14 X pod Cudnowem, działając w ramach dywizji ojca, dowodził swym pułkiem przeciwko nieprzyjacielowi, który próbował przebić się ku Piątkom. W walce tej szczególnie wyróżniła się chorągiew husarska hetmana, zapewne prowadzona przez P-ego. Pułk ów trzykrotnie odrzucił przeciwnika, następnie walnie przyczynił się do zmuszenia taboru moskiewsko-kozackiego do zboczenia z drogi w kierunku północnym. P. z bratem Andrzejem «na największe narażając się ognie, mężnie sobie poczynali», pod P-m «trzech koni postrzelono» (diariusz w: „Ojczyste spominki”, I). Dn. 27 X, wraz z Janem Komorowskim, stolnikiem sandomierskim, został P. wysłany dla prowadzenia wstępnych pertraktacji z zamierzającym kapitulować wojskiem moskiewskim. Do posiadanego już wówczas starostwa sokalskiego (miał je w r. 1659) dodał mu król w 1660 krasnostawskie. Na sejmie 1661 r. dwór królewski starał się pozyskać J. Lubomirskiego dla projektu elekcji vivente rege, planując małżeństwo jego córki Krystyny z P-m. Zawarty w t. r. związek małżeński spowodował zacieśnienie stosunków obu rodów, lecz na niekorzyść dworu. W r. 1662 P., pod wpływem teścia, nakłaniał sejmik wiszeński, by jego posłowie żądali na sejmie 1662 r. wykluczenia francuskiego kandydata od elekcji na polski tron.
Informacja Samuela Brodowskiego, że P. był «uczestnikiem wypraw wojennych Stefana Czarnieckiego przeciw Kozakom i Moskwie», odnosi się zapewne do wyprawy zadnieprzańskiej Jana Kazimierza (1663–4). Prawdopodobnie tej wyprawy dotyczy także nie datowana wiadomość o zdobyciu przez P-ego Woronkowa (w pobliżu Perejasławia), miałoby to miejsce na przełomie października i listopada 1663. Król podarował mu wówczas to miasto; rychło je jednak P. utracił w wyniku powstania kozackiego na Zadnieprzu. Dn. 2 I 1664 został P. mianowany podstolim koronnym. Brał on udział w dalszych działaniach na Ukrainie, m. in. w oblężeniu Głuchowa (22 I–9 II); jeszcze 29 II znajdował się w armii, zapewne opuścił ją po jej powrocie na Ukrainę Prawobrzeżną. W r. 1665 P. przyłączył się do rokoszu swego teścia Jerzego Lubomirskiego i 23 VII t. r. przyprowadził mu do obozu pod Jarosławiem 3 chorągwie, a w końcu lipca zawiózł jego listy królowi. Później jednak nie demonstrował tak swojego poparcia dla Lubomirskiego. Był chyba w rozterce, gdyż nie chciał zrywać z dworem, m. in. ze względu na swego ojca, stojącego po stronie króla. Chorągiew komputowa P-ego pozostała w obozie rokoszan i pod dowództwem por. Paprockiego w bitwie pod Mątwami 23 VII 1666 pierwsza uderzyła na wojska królewskie. Mimo iż jeszcze w czasie rokoszu francuski ambasador P. Beziers (bp de Bonzy) starał się pozyskać P-ego, po śmierci teścia (w r. 1667) kontynuował on swą politykę antyfrancuską i antydworską. Dn. 16 IV 1667, kiedy to posłował z ziemi halickiej na sejm, zawarł wraz z kaszt. poznańskim Krzysztofem Grzymułtowskim, podkanclerzym kor. Janem Leszczyńskim oraz z koniuszym w. kor. Aleksandrem Lubomirskim tajne porozumienie przeciw elekcji Francuza. Uchodził wtedy za zwolennika Filipa Wilhelma, księcia neuburskiego. Wszyscy czterej wystawili wtedy dokument, potwierdzający ich plany i poparty przysięgą. W sierpniu t. r. P. objął chorągiew husarską po swym zmarłym ojcu (posiadał ją do śmierci). W tym miesiącu rozłożył swe chorągwie w województwach krakowskim i sandomierskim. Wziął udział w kampanii jesiennej, nie było go jednak pod Podhajcami w armii głównej, może znalazł się w grupie brata Andrzeja pod Haliczem. Dn. 13 X w liście z Sokala do A. Lubomirskiego bronił Jana Sobieskiego przed zarzutami o zbyt pochopne zawarcie traktatu z nieprzyjacielem oraz o tajne układy z Kozakami czy Tatarami. Sejmik proszowski 14 XII 1667 uchwalił przyznanie mu nagrody za zasługi w formie «aukcji spisnego»; wniosek ten powtórzono 27 VII 1669. Za zniszczone wówczas podhajeckie dobra sejmik województw małopolskich w Korczynie 18 II 1669 wnioskował o wyrównanie mu strat, a sejmiki halicki jeszcze 7 XII 1667 oraz 11 IV 1669, proszowski zaś z 22 I 1670 i szadkowski z 15 XII 1672 promowały do nagrody za zniszczone majętności i postulowały oddanie mu wsi Niedźwiady w pow. pilzneńskim woj. sandomierskiego «cum attinentiis do lat 40»; podobnie sejmik halicki 15 XII 1671 za zniszczone tenuty Stojanów i Miosniody. Dopiero sejm z r. 1673 uchwalił mu rekompensatę w kwocie 40 000 zł z klejnotów skarbu koronnego. Ale widocznie albo nie wypłacono mu tej sumy, albo P. uważał ją za niewystarczającą, gdyż sejmiki proszowski i wiszeński 31 XII 1675 i 10 XII 1676 ponawiały swe wnioski o wyrównanie mu tych strat wojennych.
W r. 1668 jeszcze przyjaźnił się P. z Sobieskim, bywał u niego w Żółkwi, zaliczany do bliskiego otoczenia hetmana. W lipcu t. r. Sobieski wysłał P-ego na sejmik do Bełza, by tam oczyścił go z zarzutów i oskarżeń, stawianych mu przez woj. bełskiego Dymitra Wiśniowieckiego. W sierpniu 1668 posłował P. na sejm abdykacyjny. Pomyłkowo chyba dopisano mu w podpisie na akcie abdykacyjnym Jana Kazimierza tytuł pisarza polnego; pod rewersałem bowiem figuruje jako podstoli koronny. W marcu 1669 Stanisław Herakliusz Lubomirski, szwagier P-ego, starał się go pozyskać dla swych francuskich planów politycznych («mieć go cale swego… że będzie stosował mentem do rozkazania stryja», czyli woj. krakowskiego Aleksandra Michała Lubomirskiego), wypłacając mu w Przemyślu cały posag siostry. Na sejm elekcyjny t. r. posłował P. z województwa bełskiego i został wybrany na marszałka izby poselskiej. W celu uroczystego powitania wjeżdżających 23 V do Warszawy Bogusława i Michała Radziwiłłów zawiesił w tym dniu obrady sejmu. Wg relacji U. Werduma miał się P. walnie przyczynić do wyboru Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Dn. 1 X 1669 został mianowany wojewodą sieradzkim. Jesienią t. r. zagajał jako marszałek starej laski obrady zerwanego później sejmu koronacyjnego. W sierpniu 1671 jego chorągiew husarska wzięła udział w wyprawie Sobieskiego na Ukrainę kozacką. P. uczestniczył w obu sejmach 1672 r. i należał do obrońców Michała Korybuta. Dn. 8 III t.r., w czasie sesji, napadła go niejaka Kunicka i stanowczo domagała się usunięcia wojewody z izby, twierdząc, że zapadła na niego banicja w Trybunale o zatrzymanie jej dwóch poddanych. Wywołała taki skandal, że z trudem podkanclerzy lit. Aleksander Naruszewicz usunął ją z sali. P. pogodził się z nią, obiecując wypłacić natychmiast 2 000 zł i wydać jej jednego chłopa. Na tym sejmie P. został wybrany do deputacji dla opracowania suplementu do instrukcji dla polskich posłów pertraktujących z carem o pokój.
Na «liście neutralnych», wysłanej do Paryża w lipcu 1672, wraz z wykazem tych, którzy 1 VII podpisali akt konfederacji malkontentów, P. znalazł się obok innych zwolenników Michała Korybuta, jak np. jego krewni Dymitr i Konstanty Wiśniowieccy czy jak jeden z przywódców stronnictwa królewskiego podkanclerzy kor. Andrzej Olszowski. Na posejmową radę senatu przyjechał P. 8 VII, wraz z D. Wiśniowieckim, w 1 200 koni. Tego dnia na radzie senatu powtórnie domagał się P. wyjaśnienia sprawy regimentarza Stanisława Wyżyckiego, który z częścią jazdy nie podporządkował się rozkazom Sobieskiego. W rzeczywistości P-emu chodziło o wykrycie, jakie to «konspiracyje et molimina» miały miejsce w wojsku wiernym hetmanowi w. koronnemu, wietrzył tu zapewne spisek francuski. W obozie szlacheckich konfederatów pod Gołębiem w październiku i listopadzie t. r. należał P. do najbardziej ruchliwych i często przemawiających. Chciano go nawet wybrać na marszałka koła. Najzawzięciej krytykował malkontentów; nie szczędził i Sobieskiego. Chwalił się w kole, że nie przyjął ofiarowywanych mu przez Francję 200 000 «francuskich pieniędzy». Ale kiedy 15 X dyskutowano, czy urząd hetmański ma być tylko na trzy lata, opowiedział się za dożywotnim. Dn. 29 X zaś i powtórnie 5 XI proponował, by dobra odebrane malkontentom: prymasowi Mikołajowi Prażmowskiemu i jego bratu woj. płockiemu Samuelowi, przekazać marszałkowi koła Stefanowi Stanisławowi Czarnieckiemu, pisarzowi polnemu kor., lub obmyśleć mu z tych dóbr 100 000 zł «pewnej intraty». Niepokoił P. koło donosami, że malkontenci nielegalnie biją jakieś pieniądze w starostwie S. Prażmowskiego w Krzepicach. Najbardziej nastawał (7 X i 4 XI) na podskarbiego w. kor. Jana Andrzeja Morsztyna za jego spiski z Francją. Ale kiedy z kolei atakowano jego brata, woj. kijowskiego Andrzeja, za jego profrancuskie sympatie i grożono mu konfiskatą dóbr, bronił go energicznie. Dn. 11 X i 2 XI spowodował jeszcze w obozie dwie uchwały swego sieradzkiego województwa dla poparcia króla i konfederatów. Wreszcie 10 XI podpisał konfederację oraz dwa skrypty ad archivum. W akcie tym za «znaczne starożytnej cnoty i miłości ku ojczyźnie… dowody» został przez koło zalecony do nagrody z dóbr dziedzicznych skonfiskowanych zdrajcom, o co zresztą sam się upominał. Chorągiew husarska P-ego 23 XI 1672 odmówiła przysięgi na konfederację wojskową w kole żołnierskim pod Szczebrzeszynem i została za to wypędzona z obozu; kozacka natomiast przystąpiła do konfederacji.
W styczniu 1673, w czasie układów dworu z malkontentami i przekształcenia generalnego zjazdu konfederatów spod Gołębia i Lublina w sejm pacyfikacyjny, malkontenci domagali się sądu na P-ego za jego oszczerstwa, jakoby prymas Prażmowski i Sobieski «Tatarów i Turków do Polski sprowadzili». Jeszcze 26 I ostro nastawał P. na tych swoich politycznych przeciwników, groził im sądami i dowodami ich zdrady, wytykał im knowania w wojsku, rwanie sejmów, znoszenie nowych chorągwi jesienią 1672. Nie chciał też dopuścić do «odmienienia» generalnej konfederacji i deklarował się «przy panu tudzież Ojczyźnie umierać». Domagał się stanowczo osądzenia swego krewnego Mikołaja Potockiego, gen. podolskiego, za poddanie Kamieńca w r. 1672. Jak się zdaje, zmierzał tą drogą do obarczenia Sobieskiego odpowiedzialnością za utratę tej twierdzy; gdy bowiem Mikołaj Potocki uskarżał się, iż tak ostro nań nastaje, odpowiedział: «kiedy chcesz z tego wyniść, wydajże winnego». Z kolei Marcin Łoziński, który w lutym oskarżał Prażmowskiego i Sobieskiego, iż sprzedali Turkom Kamieniec, a któremu w marcu wytoczono z tego powodu proces o oszczerstwo, odwoływał swe zeznania, zasłaniając się namową – m. in. P-ego. P. potrafił jednak przekonać izbę o swej niewinności w tym względzie. Zresztą w marcu właśnie doszło do pojednania P-ego z Sobieskim, przy czym dużą rolę odegrał w tym nuncjusz papieski A. Ranuzzi. Dn. 6 IV na sejmowej sesji bezwstydnie jeszcze domagał się P. «gratitudinem» od izby. Obstawali też za nim Sieradzanie, aby mu sumę 100 000 zł na Sokalu «asekurować», lecz wobec sprzeciwów innych posłów P. sam zrezygnował z tej nagrody. Sejm ten powołał P-ego do komisji skarbowej we Lwowie.
Od maja 1673 P. miał regiment dragoński, przekształcony w lutym 1674 na regiment pieszy (posiadał go do śmierci). Od sierpnia 1673 (do października 1676) był rotmistrzem chorągwi wołoskiej. Dn. 8 X t. r. wraz z innymi senatorami, witał króla w Skwarzawie. Wziął udział w wyprawie chocimskiej, 24 X uczestniczył w radzie wojennej w Łuce nad Dniestrem. W bitwie pod Chocimiem (10–11 XI) dowodził swym pułkiem jazdy, walczącym na lewym skrzydle armii koronnej, zapewne w grupie swego brata Andrzeja. Informacja Brodowskiego, że P. «z bratem swym Jędrzejem [11 XI] uciekającemu Husseinowi baszy most odjął i drogę zastąpił», nie jest ścisła. Może ona oznaczać jedynie, że P. uczestniczył w kontrataku grup swego brata i D. Wiśniowieckiego; odrzucili oni z powrotem do obozu Husseina, który w kilka tysięcy jazdy spróbował się przebić w kierunku południowo-wschodnim. Przed 27 XI P. opuścił armię. Bitwą chocimską zmazał w opinii szlachty złą sławę spod Gołębia, Lublina i z Warszawy, toteż sejmik halicki 2 I 1674 zalecił go do nagrody. W lutym 1674 wszedł P. do Trybunału Skarbowego dla ukarania nieobecnych pod Chocimiem. T. r. był też elektorem Jana Sobieskiego z województwa sieradzkiego. Ale potem nie zawsze popierał króla, zwłaszcza w jego antypruskiej polityce. Wziął udział w wyprawie Jana III na Ukrainę jesienią 1674, miał wówczas pułk jazdy (6 chorągwi), przybył do armii przed 5 XI, opuścił ją przed 18 II 1675 urażony tym, że hetman polny kor. D. Wiśniowiecki kazał mu być podkomendnym Stanisława J. Jabłonowskiego, woj. ruskiego. Przed 15 VI chan Selim Gerej wziął do niewoli cały regiment piechoty P-ego na Dzikich Polach (nie wypłacono mu żołdu za okres listopad 1675 – kwiecień 1676, co może oznaczać, że P. wystawił go na nowo wiosną 1676). Był ponownie w armii podczas działań zaczepnych Jana III we wrześniu i październiku 1675; uczestniczył w radach senatu 30 X i 1 XI w obozie pod Czarnokozińcami. W sierpniu 1675 przysłał znowu husarską chorągiew, «dość okrytą», do obozu pod Lwów. Na sejmie koronacyjnym 1676 r. w swym wotum gorąco wypowiadał się za orężnym rozwiązaniem konfliktu z Turcją; uważał, że nie należy liczyć na pomoc innych państw, chyba tylko ze strony papieża. Postulował umocnienie twierdz pogranicznych, proponował podatek od posiadanych klejnotów, krytycznie oceniał wartość pospolitego ruszenia, ale mimo to liczył na nie. Powołano go na tym sejmie do grona deputatów mających rezydować przy królu i hetmanach w okresie wojny oraz do komisji hibernowej. Jan III, wyruszając ze Lwowa 19 IX w kierunku Halicza, powierzył P-emu dowództwo nad opóźnionym oddziałem, polecając dalsze zbieranie wojska we Lwowie do czasu przybycia Michała K. Radziwiłła, hetmana polnego lit. P. przybył do Lwowa przed 30 IX i do przyjazdu Radziwiłła sprawował dowództwo wspólnie z Janem Gnińskim, woj. chełmińskim. Dn. 23 X brał udział w radzie senatu w obozie pod Żórawnem. W lipcu i sierpniu 1678 należał do spisku przeciw królowi, wraz z hetmanem w. lit. Michałem Kazimierzem Pacem, woj. krakowskim Janem Leszczyńskim, bpem krakowskim Andrzejem Trzebickim, hetmanem D. Wiśniowieckim i S. S. Czarnieckim; sprzeciwiali się oni planom dynastycznym króla. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach znalazł się w niewoli u P-ego bej turecki Szachczywar ogłu. Sejm grodzieński z 1678/9 r. postanowił wypłacić P-emu za wypuszczenie jeńca 70 000 zł. Deputowano P-ego ponownie na tym sejmie do grona nadzwyczajnych rezydentów «do boku» królewskiego, do komisji hibernowej oraz do lwowskiego Trybunału Skarbowego.
Mianowany w r. 1682 wojewodą kijowskim, P. awansował jeszcze t. r. na wojewodę krakowskiego (przed 25 VIII t. r.). Obecny na sejmie 1683 r., został na nim powołany do komisji hibernowej. Uczestniczył następnie w wyprawie wiedeńskiej; już 25 VIII był z królem w Opawie. Dowodził pułkiem o 4 chorągwiach (od r. 1682 miał, poza wymienionymi wcześniej oddziałami, chorągiew lekką, posiadał ją jeszcze w lutym 1697). Jego pułk jazdy brał udział w bitwie pod Wiedniem 12 IX 1683 na lewym skrzydle armii koronnej, być może uczestniczył w walkach grupy jazdy, dowodzonej przez Marka Matczyńskiego. W czasie późniejszych działań na Węgrzech P. często zapadał na zdrowiu. Dn. 7 X w pierwszej bitwie pod Parkanami dowodził lewym skrzydłem polskim, odparł atak turecki, ale gdy król po przełamaniu prawego polskiego skrzydła przez nieprzyjaciela zabrał P-emu część chorągwi, by je rzucić na zagrożony odcinek, w jego oddziałach wybuchła panika i doszło do ucieczki. Z końcem listopada, w czasie marszu na Koszyce, P. znowu chorował. Na sejmie 1685 r. został deputowany do komisji hibernowej; 24 V dostał starostwo lucyńskie w Inflantach. Na wyprawę Jana III do Mołdawii w r. 1686 znacznie się P. spóźnił, przyjechał do Jass po 19 VIII, już po wymarszu armii królewskiej; połączył się z nią dopiero w nocy z 10 na 11 IX po jej powrocie pod Jassy. Miał wówczas pułk złożony z 4 chorągwi.
W l. 1681–7 P. związany był z grupą magnatów małopolskich, określanych przez posła francuskiego w Polsce F. de Béthune’a jako «niezależni» (m. in. jego brat Andrzej, kanclerz kor. Jan Wielopolski, podskarbi kor. Marcin Zamoyski). Nie wiązali się oni z żadnym z dworów obcych, aczkolwiek utrzymywali kontakt z Francją, Austrią czy z Brandenburgią. W r. 1687 uznali oni, że polityka dworu godzi w «złotą wolność» i wskutek tego znaleźli się pod silnymi wpływami przywódcy opozycji marszałka w. kor. Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, szwagra P-ego. P. jednak zachował wówczas neutralność i nie podpisał powstałego w 2. poł. 1687 r. z inspiracji Benedykta Sapiehy, podskarbiego w. lit., i Lubomirskiego aktu spiskowego. Na sejmie 1688/9 r. wystąpił po stronie króla, ostro potępiając cesarza Leopolda i elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma za ich rolę w wydaniu narzeczonej królewicza Jakuba, Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, za mąż za księcia Karola Filipa Neuburskiego. Podczas sejmu 1690 r. wyznaczono go na dodatkowego deputata przy królu na okres wojny oraz do komisji powołanej w celu rozpatrzenia sporów na granicy węgierskiej. P. wziął udział w wyprawie mołdawskiej Jana III w r. 1691. Uczestniczył wówczas w radach senatu 18 IX pod Pererytą i 2 X pod Tirgu Frumos; na tej ostatniej nie wypowiedział się ani za marszem naprzód, ani za odwrotem «indifferenter»). Zaraz po śmierci brata Andrzeja (30 VIII) zaczął się starać o buławę polną koronną, przy czym miał wielu rywali: Marka Matczyńskiego, Hieronima Lubomirskiego, Atanazego Miączyńskiego. Dopiero w r. 1692 otrzymał nominację. Wówczas też objął po zmarłym bracie niektóre jego oddziały (posiadał je do śmierci): regiment dragonii (od 1 V 1692), dwie chorągwie arkabuzerii, chorągiew (czy nawet dwie) piechoty węgierskiej (w r. 1698 występowały one jako regiment). Miał również chorągwie lekkie: jedną w okresie luty 1692 – styczeń 1697, drugą w okresie luty 1695 – styczeń 1697 oraz trzecią w l. 1692–6, której nie wypłacono żołdu. W l. 1699–1702 owe chorągwie tworzyły pułk lekkiej jazdy P-ego. P. uczestniczył w działaniach wojska koronnego w r. 1692 i w budowie Okopów Św. Trójcy we wrześniu t. r.
Od r. 1693 porozumiewał się P. ze swym szwagrem, podskarbim kor. Hieronimem Lubomirskim, co do ewentualnej elekcji królewicza Jakuba i odsunięcia od polityki Marii Kazimiery. Jeździł na familijne zjazdy Potockich i Sieniawskich do Rzeszowa. W ostatnich latach życia króla był P. częstym jego gościem w Żółkwi, Wilanowie, Kulikowie, przyjmowany wraz z żoną Krystyną w rodzinnym gronie obojga królestwa; dawał królowi drobne prezenty i świadczył usługi. W kwietniu 1694 był jednym z komisarzy do ustalenia posagu królewny Teresy Kunegundy, która 2 I 1695 poślubiła elektora bawarskiego Maksymiliana II Emanuela. W wewnętrznych konfliktach stawał po stronie hetmana w. lit. Kazimierza Sapiehy; np. 10 X 1694 z obozu nad rzeczką Tyrem zwracał się, wraz z hetmanem w. kor. Stanisławem J. Jabłonowskim i hetmanem polnym lit. Józefem B. Słuszką, do papieża Innocentego XII w obronie Sapiehy w jego sporze z bpem wileńskim Konstantym Brzostowskim, 6 XII 1695 należał do komisji komplanacyjnej między zwaśnionymi: hetmanem i biskupem. Z hetmanami Jabłonowskim i Słuszką nie był bynajmniej w przyjaźni. W czasie kampanii w r. 1695 wraz z H. Lubomirskim podsycał bunt w wojsku litewskim, by utrudnić obu hetmanom działania pod Kamieńcem. Podczas bezkrólewia 1696–7 r. należał P. początkowo do przeciwników królowej Marii Kazimiery. Nakłaniał prymasa Michała Radziejowskiego do porzucenia jej obozu. Włączył się do agitacji na przedkonwokacyjnych sejmikach. Na konwokacji w r. 1696, wraz z H. Lubomirskim i innymi Potockimi, żądał wydalenia królowej z Warszawy. Był też posądzany, niewątpliwie ze względu na swe związki z H. Lubomirskim, o zainspirowanie konfederacji wojskowej Bogusława Baranowskiego w sierpniu t. r. Przeczy temu ścisłe współdziałanie P-ego z S. Jabłonowskim przy likwidowaniu konfederacji; razem prowadzili pertraktacje ze związkiem wojskowym, stojąc na czele komisji obrachunkowej (17 X–3 XI 1696), obaj wzięli udział w rokowaniach podjętych 21 I 1697 przez Trybunał Skarbowy. W czasie przedwyborczych przetargów stał P. zrazu po stronie francuskiego kandydata księcia Franciszka Ludwika Contiego (brał nawet od ambasadora Polignaca pieniądze); ostatecznie jednak, wraz z S. J. Jabłonowskim, opowiedział się 27 VI za elektorem saskim Augustem. Zaraz też, wespół z hetmanem Jabłonowskim, koncentrował P. wojska dla poparcia nowego elekta, na ich czele brał udział w uroczystościach koronacyjnych w Krakowie (12–15 IX), jako jeden z nielicznych na tym sejmie senatorów uczestniczył w naradach z udziałem króla. Dn. 20 VIII 1698 był P. na radzie wojennej we Lwowie i wypowiadał się za podjęciem w tej kampanii oblężenia Kamieńca, czemu August II się sprzeciwił. Dla odparcia grożącego wówczas najazdu tatarskiego i przyspieszenia koncentracji wysłano P-ego do obozu generalnego wojska koronnego do Monasterzysk, P. udał się do Podhajec, widząc tu (wzorem Sobieskiego z r. 1667) dogodne miejsce do stoczenia bitwy obronnej. Zbyt późno jednak zdecydował się na ściągnięcie wojska do tej miejscowości, w rezultacie 8 IX orda uderzyła na rozdzielone siły Rzpltej. Pod Zasławcami polskie siły główne, idące do P-ego pod wodzą Nikodema Żaboklickiego, odrzuciły Tatarów. P. pod Podhajcami (w co najmniej 1 100 żołnierzy), umiejętnie wykorzystując odwód, odparł ataki głównych sił kałgi Kapłana Gereja, kierowane kolejno na groblę na południowy zachód od miasta oraz na przedmieścia (na północny zachód). Dn. 9 IX połączone siły P-ego (6000) stoczyły bitwę ze skoncentrowaną armią kałgi (powyżej 10 000). Gdy wojska Rzpltej odpierały czołowe natarcia ordy, jej część obeszła lasem stanowiska P-ego i uderzając od tyłu rozbiła lewe skrzydło polskiego tylnego rzutu. Tatarzy rzucili się rabować tabor, dzięki czemu mogło wyjść polskie przeciwuderzenie, które odrzuciło ordę. Mając mimo odejścia Tatarów poczucie porażki i obawiając się ich powrotu, P. w nocy z 9 na 10 IX ufortyfikował obóz, a i później, po wyjaśnieniu się sytuacji, nie ruszył za nieprzyjacielem. Na naradach w dn. 17–20 IX w Brzeżanach i 24 IX w Mużyłowie hetmani koronni daremnie domagali się od Augusta II podjęcia działań przeciw Kamieńcowi przynajmniej w formie blokady. Na wniosek P-ego rada senatu w Brzeżanach uniemożliwiła uniwersały kaszt. witebskiego Michała Kociełła, zwołujące pospolite ruszenie litewskie przeciw Sapiehom. Miał P. nadto wówczas niemały kłopot z powodu działalności swego syna Michała, którego zatarg z woj. malborskim Janem Przebendowskim popartym przez króla o mało nie doprowadził do walki wojsk polskich z saskimi. W l. 1698–9 pułk jazdy P-ego miał 21 chorągwi (w tym 6 husarskich); poza tym miał P. w l. 1699–1702 pułk jazdy lekkiej (4 chorągwie).
Uczestniczył P. w sejmie 1699 r.; powołano go wówczas do mało ważnej komisji dla rozpatrzenia sporów na granicy księstwa zatorskiego i Śląska. Jego stosunki z Augustem II dość różnie się kształtowały. W czasie wojny ze Szwedami w lipcu 1700 przyprowadził mu pod Rygę kilka chorągwi komputowych. W kwietniu 1701 rozesłał P. uniwersał na sejmiki, w których oskarżał króla o «protekcję nad Kozakami» Semena Palija. Na sejmie t. r. wszedł do komisji powołanej w celu «uspokojenia Litwy». Dn. 17 II 1702 na radzie senatu po zerwanym przez Kazimierza Paca sejmie wypowiedział się P. po stronie króla, zapewniając, «że sami utrzymamy pana, któregośmy obrali liberis suffragiis». Postulował zwołanie sejmu, który uchwaliłby podatek na wojsko, a tymczasem radził użyć pospolitego ruszenia. Dn. 1 V został P. mianowany hetmanem w. koronnym i kasztelanem krakowskim po zmarłym 3 IV S. Jabłonowskim; już jednak w kwietniu t. r. objął on naczelne dowództwo nad wojskiem koronnym. Na zarządzenie króla w połowie kwietnia wydał z Warszawy (był tu 14 IV) rozkazy do wojska, by stawiło się pod Szczyrcem w pobliżu Lwowa w terminie do 22 V; ponawiał je uniwersałem z 26 IV z Sokala. Dla zachęcenia żołnierzy obiecał wypłacić im dwie zaległe ćwierci żołdu. Prowadzenie dalszych działań uniemożliwiła P-emu śmierć. P., w młodości śmiały i rzutki dowódca pułku jazdy, nie wykazał później talentu w samodzielnym dowodzeniu. Był w istocie epigonem Sobieskiego, lecz zaczerpnąwszy od swego mistrza zamysł bitwy obronnej, nie potrafił nadać jej charakteru zaczepnego, nie przejął od Sobieskiego jego koncepcji odwodu.
P. dziedziczył wspólnie z bratem Andrzejem Podhajce (w ziemi halickiej), miał nadto Krystynopol (w woj. bełskim), które to miasteczko założył na cześć swojej żony Krystyny Lubomirskiej. W Krystynopolu 30 V 1695 ufundował klasztor bernardynom i kościół p. wezw. Św. Ducha. Miał nadto w woj. bełskim Tartaków, w woj. sandomierskim Sędziszów oraz mniejsze posiadłości na Podolu, np. Kitajgród, Zajączki nad Zbruczem i Montany (ostatnie otrzymał od Michała Korybuta). Był m. in. starostą bełskim, krasnostawskim (był dobroczyńcą tamtejszego klasztoru Augustianów), hrubieszowskim (fundował klasztor dla dominikanów w Hrubieszowie), sokalskim (w Sokalu wzniósł brygidkom kościół i klasztor), ropczyckim, tłumackim i niżyńskim. Starostwa te dawały P-emu duże dochody, skoro w r. 1702 płacił z nich 55 600 zł kwarty. P. zmarł 15 V 1702 w Krystynopolu i tam został pochowany w kościele Bernardynów.
Z pierwszego małżeństwa z Krystyną z Lubomirskich (zm. 1699) miał P. czterech synów: Michała, woj. wołyńskiego (zob.), Józefa, strażnika w. kor. (zob.), Stanisława, woj. bełskiego (zob.), i Jerzego (zm. 1747), star. grabowieckiego i tłumackiego, oraz córkę Mariannę, zamężną najpierw za Stanisławem Karolem Jabłonowskim, oboźnym w. kor., a potem za Adamem Tarłą, woj. lubelskim. Z drugiego małżeństwa z Konstancją Różą, córką woj. malborskiego Władysława Łosia (zob.), nie zostawił potomstwa.
Portret w kościele paraf. w Krasnymstawie; Enc. Wojsk.; W. Enc. Powsz. (PWN); Dworzaczek; Niesiecki; Żychliński, XIV; Semkowicz W., Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, W. 1961; Wyczawski H. E., Katalog Archiwum oo Bernardynów w Krakowie, L. 1961–3; – Chowaniec Cz., Wyprawa Sobieskiego do Mołdawii w 1686 r., W. 1932 s. 42, 55, 86, 138, 141; Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930; Hniłko A., Wyprawa cudnowska w 1660 r., W. 1931; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II, P. 1856 s. 68, 76, 124, 305; Komaszyński M., Księcia Contiego niefortunna wyprawa po koronę Sobieskiego, W. 1971 s. 30–1, 65; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, Kr. 1898 I 215, 352, 357, II 2, 68, 98, III 8, 25, 91, 177, 265, 266, 269, 273, 276–9, 289, 313, 314, 319, 322–3, 343–4, 384, 393, 403, 420, 470; tenże, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce, Lw.–W.–Kr. 1923 III; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Morawski K. M., Pierwsze kroki Augusta Mocnego w Polsce, „Przegl. Współcz.” T. 68: 1939 s. 34; tenże, Z bezkrólewia po Sobieskim, tamże T. 66: 1938 s. 231, 242–4; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego, Wil. 1842 s. 59–60, 74; – Nowak-Dłużewski J., Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce. Dwaj królowie rodacy, Wyd. S. Nieznanowski, W. 1980; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Piwarski K., Hieronim Lubomirski, Kr. 1929; tenże, Między Francją a Austrią. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w l. 1687–1690, Kr. 1933 indeks oraz s. 54–5; tenże, Polityka bałtycka Jana III w l. 1675–1679, w: Księga pamiątkowa ku czci Wacława Sobieskiego, Kr. 1932 s. 197–265; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego, W. 1847 (diariusz 1696, s. 418–20, 429, 442, 444); Szujski J., Dzieje Polski, Lw. 1866 IV cz. 2 s. 120, 149, 151, 155–6; tenże, Pierwsze związki polskie z hr. St. Paul de Longueville, w: Dzieła, S. II, Kr. 1888 VIII 191, 193; Wimmer, Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1960–3 VI cz. 1 s. 224, 228, 246–7, VII cz. 2 s. 404–5, 408–9, 424–5, 430–1, 436–7, VIII cz. 1 s. 254, 258–9, 268–9, 272–3, IX cz. 1 s. 248–53, 262–75; tenże, Wiedeń 1683, W. 1983; tenże, Wojsko polskie w II połowie XVII w., W. 1965; tenże, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; Wojtasik J., Ostatnia rozprawa zbrojna z Turkami i Tatarami w 1698 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1967 XIII cz. 1 s. 87–8, cz. 2 s. 138–9, 144–75, 177–8; Woliński J., Żórawno, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 1: 1930; tenże, Z dziejów wojny i polityki Jana Sobieskiego, W. 1960; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1983; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; Zdzitowiecka-Jasieńska H., Konfederacja Baranowskiego w dobie bezkrólewia po Janie III, „Ateneum Wil.” 1929 s. 95, 101–2, 106, 108; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Akta grodz. i ziem., X, XXIV, XXV; Akta sejmikowe woj. krak., III, IV; Brodowski S., Żywoty hetmanów, Wyd. Ż. Pauli, Lw. 1850 s. 81–2; Cudzoziemcy w Polsce, Wyd. K. Liske, Lw. 1876 (relacja U. Werduma); Diariusz kołowania i konfederacji pod Gołębiem i Lublinem w 1672 r., Oprac. A. Przyboś i K. Przyboś, Wr. 1972; Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Oprac. P. Smolarek, W. 1962; Dyakowski M., Diariusz wiedeńskiej okazji, Kr. 1861; Elementa ad Fontium Editiones, VII nr 784, X; Jemiołowski M., Pamiętnik, Wyd. A. Bielowski, Lw. 1850 s. 193, 200, 202, 206, 242, 261; Lustracja województwa ruskiego 1661–1665, Wr. 1976 cz. III s. 251; Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698 r., Wyd. J. Wojtasik, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969 XV cz. 2; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej, Wyd. J. Woliński, tamże, W. 1967–70 XIII cz. 1, XIV cz. 1, XV cz. 1–2, XVI cz. 1–2; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 I 146–8, 152, 157–9, 161, 198–9, II 217–18; Pamiętniki historyczne, Wyd. L. Hubert, W. 1861 II; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I–II; Protestacja do akt grodzkich przeciw S. Jabłonowskiemu, F. Potockiemu, J. Słuszce, 1697; Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., Wyd. J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 6: 1933; Radziwiłł B., Autobiografia, Oprac. T. Wasilewski, W. 1979 (indeks oraz s. 259); Relations de A. de Lumbres, Ed. G. de Lhomel, Paris 1913 III; Saint-Simon, Pamiętniki, W. 1961 I; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Sobieski J., Listy do Marysieńki, Oprac. L. Kukulski, W. 1962; Vol. leg., IV 880, 1018, 1023, V 7, 30, 39, 46, 99, 109, 280, 293, 335, 347, 352, 379, 513, 548, 550, 551, 657, 711, 772, 786, 846, 874, 983, VI 8, 67; Wojna polsko-moskiewska pod Cudnowem, Oprac. A. Hniłko, W. 1922; Zbiór pamiętników do dziejów polskich, Wyd. W. S. Broel-Plater, W. 1858 IV 144, 154; – AGAD: Metryka Kor. Sigillata, t. 8 k. 1, t. 11 s. 2, t. 14 s. 2, t. 15 s. 191; B. PAN w Kr.: (Teki Pawińskiego, nr 22, 30, 31); – Informacje Wiesława Majewskiego.
Adam Przyboś